CPI - Công thức tính, ý nghĩa và tác động của chỉ số CPI

Xuất hiện thường xuyên trên các chương trình tin tức, báo chí kinh tế, vậy chỉ số CPI là gì? Chỉ số giá tiêu dùng CPI có ý nghĩa gì đối với các nhà kinh tế và cả quốc gia? Cùng tìm hiểu kỹ lưỡng về cách tính, tầm quan trọng của chỉ số giá này ngay trong bài viết dưới đây nhé!

• CPI là gì?

CPI hay Consumer Price Index là chỉ số giá tiêu dùng, chỉ mức giá tiêu thụ trung bình cho giỏ hàng hoá, sản phẩm hay dịch vụ của một người.

Hiểu đơn giản, chỉ số CPI biểu hiện sự thay đổi về giá cả của hàng hoá, dịch vụ theo thời gian theo đơn vị phần trăm.

Chỉ số CPI thường được ứng dụng để đo lường sự thay đổi của giá cả trong các lĩnh vực: thực phẩm, đồ uống, phương tiện vận chuyển, nhà ở, quần áo, giáo dục, truyên thông, hàng hoá, giải trí, dịch vụ y tế và các dịch vụ khác,..

CPI là chỉ số gì? Chỉ số giá tiêu dùng là gì? Chỉ số giá tiêu dùng CPI là gì? Chỉ số giá tiêu dùng CPI là chỉ số gì?

Ví dụ, mức giá của các giỏ hàng, dịch vụ gồm: thịt, cá, gạo, xăng dầu, điện, nước, hàng may mặc, vật liệu xây dựng,..Chỉ số CPI sẽ đo lường mức giá trung bình của các mặt hàng tiêu dùng này với điều kiện chủ thể là những đối tượng người tiêu dùng chi trả trong một khoản thời gian xác định.

• Ý nghĩa của chỉ số giá tiêu dùng CPI

Chỉ số CPI index là một trong số những chỉ số giá quan trọng, được sử dụng với ý nghĩa:

• Tạo ra một quy chuẩn biểu hiện mức độ biến động của giá bán lẻ sản phẩm, hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng hàng ngày trong sinh hoạt của người dân.
• Giúp các nhà kinh tế nhận được sự phản ánh của xu thế, theo dõi sự biến động chi phí sinh hoạt của người dân qua chỉ số giá tiêu dùng CPI theo từng tháng, từng năm. Khi chỉ số CPI tăng thì mức giá trung bình cũng tăng và ngược lại.
• Biểu hiện mức giá trung bình của sản phẩm hàng hoá dịch vụ. CPI thường biến động cùng chiều với mức giá trung bình của sản phẩm dịch vụ.
• Cung cấp thông tin về sự thay đổi giá cả trong nền kinh tế quốc gia đối với chính phủ, cung cấp thông tin về giá cho doanh nghiệp, lao động và các nhà đầu tư, giúp nhà kinh tế lên kế hoạch cụ thể để đưa ra các quyết định kinh tế tối ưu.
• Sự biến động của CPI còn có khả năng gây ra lạm phát cho nền kinh tế, làm suy sụp nền kinh tế, thậm chí gây ra tình trạng suy thoái trên toàn cầu, thất nghiệp trên diện rộng, kéo theo rất nhiều tệ nạn của xã hội. 
• Giúp Chính phủ điều chỉnh giá cả, điều chỉnh các thành phần trong nền kinh tế đất nước, phòng tránh lạm phát xảy ra.
• Có thể hình thành siêu lạm phát nếu sự biến động của CPI gây ra lạm phát không thể kiểm soát được.
• Là công cụ chính điều chỉnh giá trị đồng đô la Mỹ, tạo sự ổn định cho đồng đô la. Đô la Mỹ là đồng tiền được lưu thông tại nhiều quốc gia trên toàn thế giới, giá trị đồng đô Mỹ tăng hay giảm sẽ quyết định trực tiếp đến giá trị và sản phẩm của nhiều quốc gia, đặc biệt là các sản phẩm xuất và nhập khẩu. Theo đó, khi đồng đô la tăng, sức mua của đồng đô sẽ giảm, giá trị sẽ tăng lên so với lúc cơ sở,
• Giúp điều chỉnh chi phí sinh hoạt, an sinh xã hội. Theo đó, chỉ số giá tiêu dùng trên thực tế sẽ được sử dụng nhằm điều chỉnh mức lương bằng việc nghiên cứu về chi phí sinh hoạt người lao động bỏ ra. Thậm chí, qua chỉ số CPI, các nguồn lợi được hưởng an sinh xã hội cũng sẽ được xem xét để ngăn chặn tự do lạm phát thuế xuất.

Ý nghĩa của chỉ số giá tiêu dùng.

• Phương pháp và Cách tính chỉ số CPI.

Phương pháp tính giá trị CPI được thực hiện thông qua các bước sau:

• Bước 1: Cố định giỏ hàng hoá: Theo đó, thông qua việc điều tra, các nhà nghiên cứu sẽ xác định những mặt hàng, dịch vụ tiêu biểu mà một người tiêu dùng điển hình sẽ mua.
• Bước 2: Xác định giá cả hàng hoá: Bước xác định giá này sẽ được thực hiện dựa trên việc thống kê giá cả của các sản phẩm, mặt hàng, dịch vụ trong giỏ hàng hoá cố định tại mỗi thời điểm,
• Bước 3: Tính toán chi phí để mua giỏ hàng hoá, dịch vụ: Việc tính toán chi phí này sẽ được tính thông qua giá cả nhân với số lượng của mỗi mặt hàng, dịch vụ và cộng tổng lại.
• Bước 4: Tính chỉ số giá tiêu dùng CPI.

Trong đó, công thức tính chỉ số giá tiêu dùng CPI sẽ được xác định như sau:
CPIt = (Chi phí để mua giỏ hàng hoá, dịch vụ đó vào thời kỳ t / Chi phí để mua giỏ hàng hoá, dịch vụ kỳ cơ sở) x 100

Lưu ý, thời kỳ cơ sở, thời kỳ gốc sẽ thay đổi trong vòng 5 đến 7 năm (Tuỳ vào từng nước cụ thể),

• Bước 5: Tính chỉ số lạm phát.

Để tính chỉ số lạm phát CPI của một thời kỳ, nhà kinh tế cần áp dụng công thức sau:

Chỉ số lạm phát trong thời kỳ T = 100% X (CPI thời kỳ T - CPI thời kỳ T - 1) / CPI thời kỳ T - 1.

Cách tính CPI. Công thức tính CPI. Công thức tính CPI trong kinh tế vĩ mô.

Ví dụ cụ thể: Chẳng hạn sau khi cố định, ta xác định được giỏ hàng hoá bao gồm cam và quýt.

Chọn năm 2010 làm năm cơ sở, mức giá của giỏ hàng hoá là:

• Quả cam: 1.000 VND/quả.
• Quả quýt: 2.000 VND/quả.

Năm hiện tại là năm 2023, giá bán giỏ hàng hoá này là:

• Quả cam: 1.500 VND/quả.
• Quả quýt: 3.000 VND/quả.

Nếu các chủ thể mua 100 quả cam và 50 quả quýt thì CPI của giỏ hàng được tính theo công thức như sau: 

CPI = [(50 x 1500 + 100 x 3000) / (50 x 1000 + 1000 x 2000)] x 100 = 150

• Các vấn đề đặt ra khi tính CPI

Khi tính toán chỉ số giá tiêu dùng CPI, một số vấn đề được đặt ra bao gồm:

• Chỉ số CPI không phản ánh được sự xuất hiện của mặt hàng mới: Chẳng hạn trong một thị trường mở như hiện nay, các công ty, doanh nghiệp cho ra mắt các sản phẩm dành cho nhiều phân khúc khách hàng thường xuyên, tạo sự cạnh tranh về giá cho các đối thủ cùng ngành. Song, khi tính toán chỉ số giá tiêu dùng CPI, nhà kinh tế buộc phải giả định giá sản phẩm, hàng hoá, dịch vụ và không được phép cập nhật thêm những sản phẩm mới. Vì thế, chỉ số CPI gặp hạn chế trong việc phản ánh kịp thời sự xuất hiện của các sản phẩm mới, lượng mua cao.

• Chỉ số CPI không thể phản ánh được sự thay đổi của chất lượng hàng hoá: Chẳng hạn trong trường hợp sản phẩm trong giỏ cố định có xu hướng tăng giá đồng thời thì chất lượng hàng buộc phải tăng theo tỉ lệ thuận, thậm chí là tăng vượt mức giá thành, thì sản phẩm đó vẫn không được xét vào sản phẩm tăng. Bên cạnh đó, trong thị trường khó tính như hiện tại, chất lượng sản phẩm thường sẽ được chú trọng và thường xuyên cải thiện, nâng cao. Chính vì lý do này mà CPI thường bị phóng đại quá mức giá và không thể phản ánh được sự thay đổi trong chất lượng hàng hoá.

• Chỉ số CPI có khả năng phản ánh cao hơn thực tế: Hiểu đơn giản, vấn đề này đề cập tới trường hợp sự xuất hiện nhiều sản phẩm cho cùng một mặt hàng thì việc cố định giỏ hàng hoá, dịch vụ sẽ không được chính xác. Hệ luỵ xảy ra, nếu hàng hóa,dịch vụ trong giỏ hàng cố định có xu hướng tăng thì người tiêu dùng sẽ nhanh chóng chuyển sang sử dụng sản phẩm tương tự khác với mức giá thấp hơn. Điều này thể hiện sự phản ánh cao hơn thực tế của chỉ số CPI.

Các vấn đề đặt ra khi tính chỉ số giá tiêu dùng.

• Tác động của CPI đến nền kinh tế 

Đối với nền kinh tế, sự biến động của chỉ số CPI sẽ đem đến hai tác động ngược chiều như sau:

• Trường hợp chỉ số giá tiêu dùng CPI giảm, đồng nghĩa với giá trị giỏ hàng hoá cố định hay giá cả hàng hoá/dịch vụ đó giảm. Khi này, người tiêu dùng sẽ có cơ hội cải thiện mức sống, nâng cao chất lượng cuộc sống nếu thu nhập của người dân không thay đổi.
• Ngược lại, trong trường hợp chỉ số giá tiêu dùng tăng cao tức là giá cả sản phẩm, dịch vụ đang có xu hướng tăng. Điều này ảnh hưởng tích cực đến đời sống sinh hoạt của người tiêu dùng, mức thu nhập không được cải thiện trong khi họ phải chi trả nhiều hơn cho việc mua sắm nhu yếu phẩm.

Tác động của chỉ số giá tiêu dùng đến nền kinh tế.

• Mối liên hệ giữa CPI và lạm phát

Như đã đề cập, CPI có thể đo lường lạm phát, Theo đó:

• Nếu chỉ số giá tiêu dùng CPI tăng, nhiều người sẽ cho rằng lạm phát có chiều hướng gia tăng. 
• CPI cũng được các thương nhân dùng để dự đoán cho tương lai, để người sử dụng lao động tính toán mức tiền lương hay để Chính phủ dễ dàng xác định mức tăng cho các quỹ bảo trợ xã hội.
• Chỉ số CPI sẽ được dùng để đo lường lạm phát của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định. Dù xác định được lạm phát tăng hay giảm thì cũng gây ra ảnh hưởng nhất định tới nền kinh tế quốc gia.
• Tuy nhiên, trong một số trường hợp, tỷ lệ lạm phát có thể gây tác động tích cực đến nền kinh tế. Chẳng hạn như người tiêu dùng sẽ chi trả ít cước điện thoại hơn khi sự phổ biến của Internet ngày càng lớn. Chi phí Internet tương đối rẻ, cho phép kết nối mà không mất phí.

Mối liên hệ giữa chỉ số giá tiêu dùng và lạm phát.

• Mối liên hệ giữa CPI và các chỉ tiêu khác

Lạm phát và tăng trưởng kinh tế là hai chỉ tiêu kinh tế tổng hợp của nền kinh tế mỗi quốc gia được mọi cấp, mọi ngành quản lý cũng như toàn xã hội quan tâm

Nếu như tốc độ tăng trưởng kinh tế được xác định trên cơ sở tính giá so sánh bằng việc lấy mức tăng trưởng trong năm so với GDP năm trước thì lạm phát được tính toán và công bố CPI thường xuyên bởi Tổng cục Thống kê theo 4 gốc so sánh khác nhau là:

• CPI hàng tháng so với tháng trước.
• CPI hàng tháng so với tháng 12 năm trước.
• CPI hàng tháng so với cùng tháng (cùng kỳ) năm trước.
• CPI so với năm gốc cố định (hiện tính theo năm 2005 và thay đổi 5 năm một lần)

4 chỉ tiêu CPI hàng tháng được tính toán và so sánh dựa trên 4 gốc khác nhau ở trên đều phản ánh và có ý nghĩa riêng về sự biến động của giá cả theo các góc độ xem xét, đánh giá khác nhau, phục vụ cho các yêu cầu, mục đích nghiên cứu, phân tích khía cạnh kinh tế, xã hội khác nhau.

Tuy nhiên, trước đây chúng ta thường coi tốc độ tăng của CPI hàng tháng đối với tháng 12 năm trước là con số lạm phát. Dựa trên con số lạm phát đó, Nhà nước sẽ lên kế hoạch xác định chỉ tiêu lạm phát hàng năm, công bố số liệu thực hiện cả năm. Song đây là quan niệm chưa thực sự chuẩn xác bởi các lý do sau:

• Chưa phù hợp với quy định thông lệ quốc tế: Theo thông lệ quốc tế, CPI cả năm của các quốc gia trên thế giới được công bố là CPI của cả năm báo cáo so với năm trước.
• Biến động giá cả của thị trường một tháng nói chung không thể phản ánh được sự biến động chung của giá cả trong một năm: Điều này được lý giải dựa trên đặc điểm của tính thời vụ. Chẳng hạn tháng cơ sở phát sinh quá nhiều nhu cầu mua sắm, tiêu dùng,… gây tác động lớn đến giá cả, cung cầu so với những tháng còn lại trong năm. (Chưa kể đến các trường hợp dịch bệnh, thiên tai,..)
• Không tương thích về mặt thời gian trong quan hệ so sánh với các chỉ tiêu kinh tế vĩ mô khác: Nếu chỉ tiêu GDP tính chung theo cả năm thì lạm phát chỉ được tính riêng cho một tháng.

Chính vì những lý do trên, từ tháng 9 năm 2007, theo như Báo cáo của Thủ tướng chính phủ Nguyễn Tấn Dũng, hàng tháng Tổng cục Thống kê sẽ tính toán và công bố thêm chỉ tiêu CPI các tháng tính từ đầu năm đến tháng báo cáo so với tháng cùng kỳ năm trước. Các CPI này mới thực sự phản ánh được sự biến động, tăng giảm giá của mặt bằng giá cả chung của thị trường.

Mối liên hệ giữa chỉ số giá tiêu dùng và các chỉ tiêu khác.

• Một số hạn chế của chỉ số CPI

Dù là một chỉ số giá phổ biến nhưng không thể phủ nhận, chỉ số CPI vẫn tồn tại một số điểm hạn chế nhất định:

• Chỉ số giá tiêu dùng CPI không thể áp dụng cho tất cả các nhóm dân cư mà chỉ áp dụng tính toán cho một giỏ hàng hoá cố định ở vùng thành thị dựa trên nhu cầu chi tiêu. 
• Chỉ số giá CPI không biểu thị đúng mức giá hàng hoá tại một số vùng nông thôn và khu vực miền núi. Trong khi đó, ở mỗi vùng miền, mỗi khu vực, nhu cầu chi tiêu của người tiêu dùng luôn có sự khác biệt nhất định. Vì vậy, chỉ số CPI chỉ phản ánh mức giá tiêu thụ trung bình của một khu vực hoặc một vài khu vực và không thể dùng để đo lường, đánh giá chung một cách khách quan cho cả một quốc gia.
• Chỉ số giá tiêu dùng CPI chỉ tập trung vào nhu cầu mua sắm của một cá thể duy nhất trong khi mỗi người lại có một nhu cầu chi tiêu, tiêu dùng hàng hoá, sản phẩm, dịch vụ khác nhau.
• Chỉ số CPI không đề cập đến sự biến động tăng hay giảm giá liên quan từ môi trường xung quanh. Chẳng hạn, thị trường sẽ biến động tăng giá khi xảy ra thiên tai, dịch bệnh, khi mặt hàng nhu yếu phẩm trở nên hiếm hoi, giá cả phải điều chỉnh tăng và thay đổi liên tục vì không đủ nguồn cung đáp ứng cho thị trường.

Hạn chế của chỉ số giá tiêu dùng.

Trên đây, bài viết đã tổng hợp toàn bộ những thông tin quan trọng nhất về chỉ số giá tiêu dùng CPI: CPI là gì? Ý nghĩa, các bước tính CPI, các hạn chế trong sử dụng. Đồng thời, bài viết cũng chỉ ra các mối liên hệ giữa CPI với nền kinh tế, với lạm phát và các chỉ tiêu khác, giúp các nhà kinh tế hiểu thêm về chỉ số quan trọng này, đưa ra các quyết định kinh tế tối ưu.

Lan Hương